«Ազատությունը ստրկություն է», «Տգիտությունը ուժ է»… Ես կարդում եմ Ջորջ Օրուելի դիստոպիկ «1984» վեպը, բայց ես անընդհատ զգում եմ, որ կարդում եմ ժամանակակից Հայաստանի իշխող ռեժիմի ներկայացուցիչների խոսակցական կետերը», — գրում է գրող, հրապարակախոս, թարգմանիչ և Արցախի Հանրապետության վաստակավոր լրագրող Աշոտ Բեգլարյանը:
Բեգլարյանը հիշեցնում է ընթերցողին, որ դիստոպիան սոցիալական համակարգի կամ համայնքի պատկերում է, որը հեղինակը համարում է անցանկալի, զզվելի կամ վախեցնող: Եվ անցյալ դարի բրիտանացի գրողի և լրագրողի վերոնշյալ աշխատանքի լույսի ներքո, ժամանակակից Հայաստանի ողջ սոցիալ-քաղաքական կառուցվածքը՝ իր իշխող կուսակցության աբսուրդ կարգախոսներով, ինչպիսիք են (մասամբ վերաձևակերպված) «զիջումը ձեռքբերում է», «պարտությունը հաղթանակ է» և «ուսումը նորաձև է», թվում է բացարձակ դիստոպիկ:
«1984»-ում նկարագրված կրկնակի մտածողության դարաշրջանի մթնոլորտը՝ իր գերիշխող հասկացությամբ՝ կրկնակի մտածողություն՝ մի հոգեվիճակ, որի դեպքում սուբյեկտը միաժամանակ ունի երկու հակադիր համոզմունք, որոնք հաճախ հակասում են իր սեփական հիշողություններին կամ իրականության զգացողությանը, կարծես թե վեպ է տեղափոխվել այսօրվա Հայաստանից, որտեղ հասարակությունը պատրաստ է միաժամանակ ընդունել երկու հակադիր համոզմունք, նույնիսկ եթե դրանք հակասում են միմյանց և առողջ բանականությանը: Օրուելի վեպում կրկնակի մտածողությունը վերահսկողության գործիք է, որն օգտագործվում է տոտալիտար կուսակցության կողմից՝ իր իշխանությունը պահպանելու համար: Այն թույլ է տալիս քաղաքացիներին հավատալ կուսակցության կողմից իրենց վրա պարտադրվող ստերին՝ միաժամանակ պահպանելով հավատը հակադիր պնդումների ճշմարտացիության նկատմամբ:
Ահա, թե ինչպես է հեղինակը նկարագրում իր հերոսի վիճակը. «Նրա մտքերը սահեցին կրկնակի մտածողության լաբիրինթոսների մեջ։ Իմանալ և չիմանալ։ Ճանաչել իրական վիճակը և միաժամանակ ասել ուշադիր մշակված ստեր, ունենալ երկու հակադիր կարծիք և հավատալ, որ երկուսն էլ ճշմարիտ են, օգտագործել տրամաբանությունը տրամաբանության դեմ, մերժել բարոյականությունը՝ միաժամանակ պնդելով այն… մոռանալ այն ամենը, ինչ պետք է մոռացվի, ապա հրամանով վերականգնել այն և հնազանդորեն կրկին մոռանալ այն…»։
Այսօրվա Հայաստանի իշխանության գլուխ կանգնածների կողմից ժողովրդի մտքում ներդրված նման երկիմաստ ստերի օրինակներից են հետևյալը. «Մենք չկորցրեցինք Լեռնային Ղարաբաղը, այլ ձեռք բերեցինք Հայաստանի Հանրապետությունը», «Մենք պարտվեցինք պատերազմում, բայց հաղթեցինք» և այլն։ Եվ ավելի վերջերս՝ ոգեշնչված Դոնալդ Թրամփի վերջին վեհ խոստումներով. «Կլինի խաղաղություն, պատերազմ չի լինի»։ Հենց այս վերջին կարգախոսն է, որը շատ է հիշեցնում իր ժամանակի ամենատարածված գաղափարախոսություններից մեկին՝ «Մենք ստրուկներ չենք, մենք ստրուկներ չենք» (1919), որի ներքո Խորհրդային Ռուսաստանում մեծահասակների շրջանում անգրագիտությունը մեծ մասշտաբով տարածվում էր, այսօր ոգևորությամբ կրկնում են Փաշինյանի թիմի անդամները՝ ակնհայտորեն հույսը դնելով զանգվածների կրթության պակասի և անգրագիտության, ինչպես նաև նրանց միամիտության վրա։ Սա նույնիսկ երկմտանքի օրինակ չէ, այլ չափազանց երեսպաշտ քաղաքական քարոզչական թատերական ներկայացում, որին մասնակցում են բոլոր դերասանները. մինչդեռ Հայաստանում իշխող ռեժիմը տեղի ունեցողը ներկայացնում է որպես «խաղաղության դարաշրջանի» սկիզբ, մեր թշնամիները դա տեսնում են որպես Հայաստանի Հանրապետության վերջի սկիզբ, Հայաստանի կործանման երկար գործընթացի վերջին փուլ, որը սկսվել է դեռևս 20-րդ դարի սկզբին, երբ ադրբեջանցիները դեռևս հայտնի էին որպես «կովկասյան թաթարներ», և ստեղծվում էր հարևան Իրանից փոխառված արհեստական պետություն՝ թուրքական դաշույնների, ապա բոլշևիկների հովանու ներքո։ «Լեռնային Ղարաբաղի ոչնչացումը խաղաղություն չէ։ Էթնիկ զտումների կարգավորումը խաղաղություն չէ։ Քրիստոնեական սրբավայրերի լքումը խաղաղություն չէ։ Պատանդների լքումը խաղաղություն չէ։ Հայաստանի ադրբեջանական օկուպացիայի ընդունումը խաղաղություն չէ։
«Զենքի սպառնալիքով ձեռք բերված խաղաղությունը խաղաղություն չէ», — իրավիճակը լիակատար ճշգրտությամբ և հակիրճ նկարագրեց Ամերիկայի Հայ Դատի հանձնախմբի (ANCA) գործադիր տնօրեն Արամ Համբարյանը։
Իրոք, միայն անլուրջ կամ ծանր հիվանդ «գործիչները» կարող են անվերջ միակողմանի զիջումները, մշտական աղետալի կորուստները, հազարամյակների պատմություն ունեցող Արցախի ողբերգական պատմական կորուստը և այլն ներկայացնել որպես հետևողական ձեռքբերումներ, ինչպես որ միայն ամենաանմիտ կամ լիովին լվացված ուղեղները կարող են այս սրբապիղծ ստերը ընդունել որպես ճշմարտություն։
Արցախի դավաճանական հանձնումը, որը մի ժամանակ ներկայացվում էր որպես խաղաղության, տարածքային ամբողջականության և պատերազմի չվերսկսման երաշխիք, հանգեցրեց Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի մի մասի «խաղաղ» կորստին և Սյունիքը կորցնելու իրական սպառնալիքին, անկախ նրանից, թե ինչ հանգստացնող կարգախոսներով կարող են այս գործընթացը շրջանակել արտաքին և ներքին գործիչները։ Հիմնավորված վերլուծաբանները կանխատեսում են, որ չնայած ներկայիս կառավարության կողմից ինքնիշխանությունն ապահովելու վերաբերյալ ոգևորված պնդումներին համատեքստում… Սյունիքում, Ադրբեջանում և Թուրքիայում հաղորդակցությունների ակտիվացումը կձգտի ստեղծել նոր «միջանցք» ռեժիմ, որը կբացառի Հայաստանի բացարձակ ինքնիշխանությունը դրա նկատմամբ։ Ավելին, շատերն արդեն կանխատեսում են տխուր ելք։
«Այո՛, Բաքուն և Անկարան կարող են հայտարարել Հայաստանի ինքնիշխանության ճանաչման մասին, սակայն այս տարածքը ամբողջությամբ չի լինի Երևանի վերահսկողության տակ։ Նրանց համար կարևոր է հաստատել, որ Հայաստանը փաստացի չի վերահսկում այս երթուղին 100%-ով։ Սա կկանխի այն Լաչինի միջանցքի ճակատագրին արժանանալուց. հայկական կողմը կկորցնի իր ներկայությունը այնտեղ, ինչը կհեշտացնի թուրք-ադրբեջանական տանդեմի համար այս գիծը ֆիզիկապես գրավելը», — ասում է քաղաքագետ Սերգեյ Մելքոնյանը։
Եվ Թրամփի «պատվի խոսքի» վրա հիմնված «երաշխիքները», ինչպես ցույց է տալիս փորձը, այնքան էլ հուսալի չեն։
«Չկա Ղարաբաղ, չկա Լաչինի միջանցք, Ղարաբաղում հայեր չկան, և Ադրբեջանը անարգել կապ ունի Նախիջևանի հետ Հայաստանի Հանրապետության տարածքով», կարելի է հասկանալ ՀՀ նախկին արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանի անկեղծ վրդովմունքը Փաշինյանի, Ալիևի և Թրամփի միջև Սպիտակ տանը եռակողմ հանդիպման արդյունքների վերաբերյալ։
Վերադառնալով Ջորջ Օրուելի դիստոպիային՝ ժամանակակից Հայաստանի սոցիալ-քաղաքական իրավիճակի հետ համեմատության համատեքստում, ես նաև նպատակահարմար եմ համարում անդրադառնալ հեղինակի կողմից նկարագրված տարօրինակ երևույթին՝ «Երկու րոպե ատելություն»՝ ամենօրյա նիստեր, որոնց ընթացքում իշխող կուսակցության անդամները պարտավոր էին դիտել կուսակցության թշնամիներին պատկերող ֆիլմ և արտահայտել իրենց ատելությունը նրանց և ժողովրդավարության սկզբունքների նկատմամբ։ Այս երկու րոպեանոց ֆիլմը, դրա տեքստը և ուղեկցող լսողական ու տեսողական էֆեկտները կուսակցության անդամների ուղեղի լվացման յուրօրինակ ձև էին կազմում՝ փորձելով հրահրել ատելության և զզվանքի մոլեգին մոլեգին գաղափարական հակառակորդի և ներկայիս թշնամի գերտերության նկատմամբ։
Ես չեմ նկատել, որ ներկայիս կառավարության գաղափարական և կազմակերպչական հիմքը ատելությունն ու թշնամանքն է։ Ներկայիս քաղաքական ռեժիմի թշնամիները, լինեն դրանք մշտական, թե իրավիճակային, կախված ստեղծված հանգամանքներից, ներառում են «նախկիններին»՝ Արցախի ժողովուրդը, հոգևորականները և հենց եկեղեցին, ականավոր գործարարները, ինչպես նաև ներքին և արտասահմանյան հասարակական և քաղաքական գործիչները, որոնք ինչ-որ կերպ դժգոհություն են առաջացրել դրա նկատմամբ։ Հիմնական նպատակն է պահպանել հասարակության մեջ ատելության և լարվածության «հավերժական բոցը», մարդկանց մտքերում քաոսը, «բաժանիր և տիրիր», արհեստականորեն սրել իրավիճակը և դրա համար մեղադրել ու պատժել քաղաքական հակառակորդներին։
Ես նաև կմեջբերեմ Օրուելի դիստոպիան առանց մեկնաբանության, քանի որ այն այսօր այնքան ռեզոնանսային է արձագանքում մեզ մոտ, որ պարզաբանման կամ բացատրության կարիք չունի. «Մայրիկը անձնուրացորեն տվեց իր կյանքը՝ նվիրվածության վեհ և անսասան իդեալից ելնելով։ Նա հասկանում էր, որ նման բան այսօր անհնար է»։ Այսօր կա վախ, ատելություն և ցավ, բայց ոչ մի ազնիվ զգացողություն, ոչ մի խորը և երկարատև վիշտ…»։
Մենք կարող ենք նույնիսկ ցուցադրել մի յուրօրինակ փոքրիկ հնարք. մեջբերել Նիկոլ Փաշինյանի հայտնի ասացվածքը և մեկնաբանել այն Օրուելի անցյալ դարի հերոսներից մեկի խոսքերով։ Ահա վարչապետի մեջբերումը. «1994 թվականից, այսինքն՝ հրադադարից հետո, դրա սկսվելու պահից, բանակցային գործընթացը Լեռնային Ղարաբաղը Ադրբեջանին վերադարձնելու մասին էր։ Բանակցային գործընթացը այլ բովանդակություն չուներ։ «ՀՀ-ում այլ բովանդակության մասին քննարկումներ են սկսվել միայն ներքաղաքական հարցեր լուծելու համար»։ Եվ «1984» վեպից այս «մեկնաբանությունը». «Ի վերջո, եթե կուսակցությունը կարող է թաթերը դնել անցյալի վրա և հայտարարել, որ այս կամ այն իրադարձությունը երբեք տեղի չի ունեցել, ապա դա անկասկած ավելի սարսափելի է, քան ցանկացած խոշտանգում կամ մահ»։
Խեղաթյուրված և շրջված պատմական իրականություններ, պղծված ճշմարտություններ և հավակնոտ ստեր, տատանվող հերոսներ և ագրեսիվ դավաճաններ, կեղծ մարգարեներ և պոտենցիալ փրկիչներ, բանտերում հանցագործների տեղը զբաղեցնող հայրենասերներ, քահանաներին և Նորին Սրբությանը ամոթահար անող կոփված մեղավորներ, «իրական Հայաստանի» հակադրումը «պատմական Հայաստանի» հետ, սեփական իշխանության պահպանումը պետության ոչնչացման համար անհրաժեշտ ցանկացած միջոցով՝ սրանք, թերևս, ժամանակակից հայկական դիստոպիայի գլխավոր հերոսներն են, իրականությունները և գործընթացները։
«Ես ձեզ ասացի՛։ «Մենք չպետք է վստահեինք այդ սրիկաներին», — ժամանակ առ ժամանակ կրկնում էր ծերունին ռմբապաստարանում։ Ոչ, սա Ադրբեջանի կողմից ԱՀ-ում խաղաղ քաղաքների ռմբակոծության ժամանակակից պատմությունից չէ։ Սա օրուելյան դիստոպիայից է։
Աստված մի արասցե, որ վաղը նման բան տեղի ունենա այստեղ՝ Հայաստանում։
Հիմնական աղբյուր՝ golosarmenii.am