OC Media-ի կողմից վերանայված արտահոսած փաստաթղթերը բացահայտում են, թե ինչպես է Ադրբեջանի նախագահի աշխատակազմը համակարգել և ֆինանսավորել «Արևմտյան Ադրբեջան» պատմության միջազգային տարածումը՝ մի արշավ, որը, չնայած մարդասիրական է համարվում, հիմք է ստեղծում հայկական տարածքի նկատմամբ հնարավոր իռեդենտիստական պահանջների համար։
Վերջին տարիներին Ադրբեջանը սկսել է «Արևմտյան Ադրբեջան» հասկացության շուրջ կենտրոնացած արշավ՝ տերմին, որը վերաբերում է ոչ թե իր սեփական տարածքին, այլ Հայաստանի Հանրապետության մի մասին կամ ամբողջին։
Արշավը ներկայացվում է որպես մարդասիրական նախաձեռնություն՝ աջակցելու Խորհրդային Միության փլուզման ժամանակ Հայաստանից տեղահանված ադրբեջանցիների «անվտանգ և արժանապատիվ վերադարձին»։ 1980-ականների վերջին և 1990-ականների սկզբին, Լեռնային Ղարաբաղի առաջին պատերազմի սկզբում, հարյուր հազարավոր հայեր և ադրբեջանցիներ տեղահանվեցին, քանի որ երկու երկրներում էլ բռնկվեցին էթնիկ լարվածություններ և բռնություններ։
Ժամանակի ընթացքում «Արևմտյան Ադրբեջան համայնքը» վերածվել է ադրբեջանական պետության կողմից ուղղորդվող հաղորդակցման ռազմավարության։ Նախաձեռնությունն այժմ երբեմն օգտագործվում է որպես հռետորական գործիք Բաքվի և Երևանի միջև շարունակվող հակամարտության մեջ։
Մինչդեռ արշավը հրապարակայնորեն ներկայացվում է որպես մշակութային կամ մարդասիրական, անկախ փորձագետները բացահայտել են հստակ իռեդենտիստական ենթատեքստեր։ Մեծ Բրիտանիայում բնակվող Հարավային Կովկասի մասնագետ, վերլուծաբան Թոմաս դե Վաալը 2023 թ-ին «Carnegie Europe»-ի համար հրապարակված հոդվածում այդ նախաձեռնությունը բնութագրել է որպես «իռեդենտիստական»։
«Ադրբեջանի կառավարությունը անընդմեջ ձգտում է բորբոքել ազգայնական կրքերը», — ըստ OC Media-ի՝ ասել է Փարիզի քաղաքական հետազոտությունների ինստիտուտի հրավիրված հետազոտող և Ադրբեջանի քաղաքացիական տարածքի փորձագետ Ալտայ Գոյուշովը։
«Սա ծառայում է որպես գործիք՝ հասարակական կարծիքը մոբիլիզացնելու և մարդկանց ուշադրությունը սոցիալական խնդիրներից ու նրանց խախտված իրավունքներից շեղելու համար։ Ավելին, այն գործում է որպես Դամոկլեսյան սուր՝ Հայաստանին վախեցնելու համար»։
Հաղորդագրություններ՝ օտարերկրյա լեգիտիմության միջոցով
Փաստաթղթերը ցույց են տալիս, որ նախագահի վարչակազմը անմիջականորեն ֆինանսավորել և վերահսկել է այս քարոզարշավը՝ կազմակերպելով համաժողովներ, վարձելով հաղորդակցության խորհրդատուներ և պատրաստելով քարոզարշավի նյութեր: Ֆայլերում թվարկված անունները, ամսաթվերը և պայմանագրերը համապատասխանում են հանրությանը հասանելի արխիվներին:
Այս նախաձեռնության հիմքում 2023 թ դեկտեմբերի 5-6-ը Բաքվում կայացած բարձր մակարդակի միջազգային համաժողովն է՝ «Հայաստանից արտաքսված ադրբեջանցիների անվտանգ և արժանապատիվ վերադարձի ապահովումը. գլոբալ համատեքստ և արդար լուծում» խորագրով: Ադրբեջանի պետական միջոցները՝ ավելի քան 109,000 ₼ (ադրբեջանական մանաթ)՝ 65,000 դոլար, ծածկել են հյուրանոցային կացության, աուդիովիզուալ արտադրության, բրենդավորման և վերադարձը խթանող բովանդակության տարածման համար թվային հարթակի ստեղծման ծախսերը:
Համաժողովին մասնակցում էին Եվրոպայից, Ասիայից և Մերձավոր Արևելքից առնվազն 34 օտարերկրյա մասնակիցներ: Հյուրերի թվում էին իտալացի և հույն գիտնականներ, ռուսական հաստատությունների վերլուծաբաններ, ինչպես նաև Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի ներկայացուցիչը և նախկին խորհրդականը ՌԴ կողմից օկուպացված Դոնեցկից: Որոշ մասնակիցներ արդեն իսկ Բաքվում էին գտնվում, օրինակ՝ ADA պետական համալսարանի օտարերկրյա գիտնականներ:
Պետական ֆինանսավորմամբ գործող «Ռազմավարական հաղորդակցության կենտրոն» հասարակական միավորմանը համաժողովից մի քանի օր առաջ հանձնարարվել էր ասույթներ տեղադրել պետական աջակցությամբ գործող «Վիրտուալ Արևմտյան Ադրբեջան» պորտալում։ Դրա առաքելությունն էր ապահովել, որ համաժողովի քննարկումներն ու եզրակացությունները լուսաբանվեն միջազգային լրատվամիջոցների կողմից։
Չնայած այս ջանքերին, OC Media-ի կողմից միջոցառումից հետո անցկացված վերլուծությունը ցույց է տվել, որ համաժողովը թույլ արձագանք է ունեցել։ Տուն վերադառնալուց հետո փոքրաթիվ մասնակիցներ հրապարակավ անդրադարձել են համաժողովին կամ դրա թեմաներին, իսկ միջազգային լուսաբանումը շատ սահմանափակ էր։ Այնուամենայնիվ, Բաքվում մասնակիցների մեծ մասի խոսքերը մեջբերվեցին պետական լրատվամիջոցներում՝ հաստատելով ուղերձը։
Այնուամենայնիվ, կազմակերպիչները միջոցառումը համարեցին հաջողված և հաջորդ տարի կազմակերպեցին նմանատիպ մեկ այլ միջոցառումը։ Շատ մասնակիցներ հաջորդ տարի վերադարձան, որոնց միացան արևմտյան համալսարաններից և լրատվամիջոցներից նոր մասնակիցներ։ Միջոցառման ընթացքում տեղի ունեցավ արարողություն՝ մասնակիցներին խորհրդանշականորեն «երախտագիտության անդամության» մեդալներ շնորհելու համար՝ «Արևմտյան Ադրբեջանի կենտրոնի» առաջխաղացման գործում ունեցած դերի համար։
«Ֆաշիստական պետություն»
Չնայած ի սկզբանե 1980-ականների վերջին «Արևմտյան Ադրբեջան համայնք» գրանցվել է որպես փախստականների նախաձեռնություն, այն հիմնականում անգործուն մնաց մինչև 2022 թ, երբ Ադրբեջանի կառավարությունը վերագործարկեց այն։ Նույն թվականի օգոստոսին կազմակերպությունը պաշտոնապես վերանվանվեց՝ թարմացված կանոնադրությամբ և նոր անվամբ։ Նույն թվականի հոկտեմբերին Ադրբեջանի խորհրդարանը ստեղծեց աշխատանքային խումբ, որը պատասխանատու էր «Արևմտյան Ադրբեջանում» վերադարձի քաղաքականության համար։
«[«Արևմտյան Ադրբեջանի» վերաբերյալ խոսույթը] ամրապնդվեց 2022-ի կարճատև ռազմական բախումների ժամանակ,- բացատրում է Գոյուշովը,- Ադրբեջանի կառավարությունը վաղուց է կիրառում իռեդենտիստական հռետորաբանություն Հայաստանի նկատմամբ՝ Երևանը և Զանգեզուրը հայտարարելով պատմականորեն ադրբեջանական տարածքներ»։
2022-ի վերջին` Լեռնային Ղարաբաղի Լաչինի միջանցքի շրջափակման սկսվելուց ընդամենը մի քանի շաբաթ անց, Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը պետական հեռուստատեսությամբ հեռարձակված իր ուղերձում նման խոսույթ կիրառեց։ Նա Հայաստանն անվանեց «պատմական ադրբեջանական հող» և 2022-ի սեպտեմբերին հայ-ադրբեջանական բախումները, որոնց ժամանակ Ադրբեջանը վերահսկողություն սահմանեց հայկական տարածքում գտնվող ռազմավարական դիրքերի նկատմամբ, կապեց «պատմականորեն ադրբեջանական քաղաքների» նորահայտ նշանակության հետ։
2025-ի հունվարին, երբ խաղաղության պայմանագրի բանակցություններն ակտիվացան, Ալիևը կրկնապատկեց իր ջանքերը։ Ադրբեջանական պետական լրատվամիջոցներին տված ծավալուն հարցազրույցում նա Հայաստանը բնութագրեց որպես «ֆաշիստական պետություն», որը չի համաձայնում ադրբեջանցի փախստականների վերադարձին։
«Մենք այսպիսի ֆաշիստական պետության հարևանությամբ ենք ապրում, և ֆաշիզմի սպառնալիքը շարունակվում է։ Հետևաբար, ֆաշիզմը պետք է արմատախիլ արվի։ Կա՛մ Հայաստանի ղեկավարությունը կոչնչացնի այն, կա՛մ՝ մենք։ Մենք այլ ընտրություն չունենք»,- այդ ժամանակ ասաց Ալիևը։
Հարցազրույց վարողը այնուհետև նշեց, որ Ալիևը իր ռազմավարական նախորդ երկու նպատակներին ավելացրել է երրորդը. Լեռնային Ղարաբաղի ազատագրմանը՝ 1-ին, և դրա վերակառուցմանը՝ 2-րդ, ավելացնելով նորը՝ «Արևմտյան Ադրբեջանի համայնքի» Հայաստան վերադարձի ապահովումը։
Այնուամենայնիվ, 2025-ի օգոստոսի 8-ին Վաշինգտոնում ԱՄՆ-ի միջնորդությամբ կազմակերպված գագաթնաժողովից հետո, որի ժամանակ Հայաստանի և Ադրբեջանի առաջնորդները նախաստորագրեցին, բայց չստորագրեցին խաղաղության պայմանագրի նախագիծը, Արևմտյան Ադրբեջանի հռետորաբանությունը մեղմացավ։ Պայմանագիրը ներառում է մի կետ, որը կողմերին արգելում է տարածքային պահանջներ ներկայացնել միմյանց հանդեպ։ Մեկ այլ կետով էլ կողմերը պարտավորվում են հրաժարվել միջազգային դատարաններում միմյանց դեմ իրավական պահանջներից, այդ թվում՝ Լեռնային Ղարաբաղի հայերի վերադարձի իրավունքի հարցից։
«Ադրբեջանի կառավարությունն այս խոսույթը բանակցությունների ժամանակ որպես լծակ է օգտագործում պատերազմից հետո Ղարաբաղը լքած ավելի քան 100,000 հայերի նկատմամբ»,- նշում է Գոյուշովը։
Լայպցիգի համալսարանի դոկտորանտ-հետազոտող Վաֆա Նաղիևան, որն ուսումնասիրում է հետպատերազմյան Ադրբեջանի հետկայսերական և միլիտարիստական պատմույթները, կիսում է Գոյուշովի տեսակետը։
«Իր աշխարհաքաղաքական գործառույթից զատ, Արևմտյան Ադրբեջանի խոսույթը ծառայում է որպես հետպատերազմյան պետական պատմույթի խորհրդանշական շարունակություն»,- OC Media-ին նշում է նա,- Տեղահանության հիշողությունը այն վերածում է բարոյական լեգիտիմության և հավաքական ինքնության մի ձևի՝ կառավարությանը թույլ տալով պահպանել հետպատերազմյան մշտական նորմալության զգացումը»:
Ըստ նրա՝ այս խոսույթը կարող է օգտագործվել բազմաթիվ նպատակներով։
«Այս ռազմավարությունը հասարակությանը հուզականորեն մոբիլիզացված է պահում անավարտ արդարադատության գաղափարի շուրջ և ամրապնդում է պետության հաղորդակցական վերահսկողությունը թե՛ երկրի ներսում, թե՛ միջազգային մակարդակում»,- ընդգծում է նա։
Պետական միջոցառումները շարունակվում են
Սակայն այս խոսույթն ամբողջությամբ չվերացավ։ Երբ օգոստոսին ադրբեջանական ընդդիմադիր լրատվամիջոցներում հայտնվեց չստուգված լուր, որում պնդում էր արվում, որ խորհրդարանական խումբը կլուծարվի, «Արևմտյան Ադրբեջանի համայնքը» հերքում տարածեց և առանց ապացույցներ ներկայացնելու Հայաստանին մեղադրեց այդ հրապարակման համար։
Հոկտեմբերի սկզբին ADA համալսարանը ֆինանսավորեց «Արևմտյան Ադրբեջան»-ի մասին գրքի հրատարակումը, իսկ Վարշավայում ԵԱՀԿ համաժողովի ժամանակ Ադրբեջանը կազմակերպեց թեմային նվիրված լրացուցիչ միջոցառում: Հայկական «Իրազեկ քաղաքացիների միություն» ՀԿ-ն և հայկական պատվիրակության մի մասը մեղադրեցին հանձնաժողովին իռեդենտիստական նոր պահանջներ խթանելու մեջ:
Նույն ամսվա վերջին Ադրբեջանի կառավարության հետ կապեր ունեցող սփյուռքի կազմակերպությունների հետ համատեղ «Արևմտյան Ադրբեջանի համայնք»-ը Գերմանիայում միջոցառում կազմակերպեց այս թեմայով։ Դրա նպատակն էր բարձրացնել իրազեկվածությունը Արևմտյան Ադրբեջանի մասին։ Հաջորդ օրը նմանատիպ միջոցառում կազմակերպվեց Բրյուսելում։ Ադրբեջանական պետական լրատվամիջոցները պնդում էին, որ մասնակիցների թիվը գերազանցել է 120-ին։
«Արևմտյան Ադրբեջանի համայնք»-ի նախագահ և Ադրբեջանի իշխող կուսակցության պատգամավոր Ազիզ Ալաքբարլին հոկտեմբերի 26-ին հայտարարեց, որ Հայաստանը «այլ ընտրություն չունի, քան հաշվի նստել Ադրբեջանի և նրա նախագահի հետ», հակառակ դեպքում կարող է «վտանգի տակ դնել հայկական պետության գոյությունը»։
Հայաստանը, սա կանխելու համար, պետք է ընդունի Ադրբեջանի բոլոր պայմանները, այդ թվում՝ Հայաստան Արևմտյան Ադրբեջանի համայնքի վերադարձի ապահովումը, եզրափակեց նա։
Ո՛չ «Արևմտյան Ադրբեջանի համայնք»-ը, ո՛չ էլ նախագահի աշխատակազմը չեն արձագանքել մեկնաբանություն ստանալու OC Media-ի խնդրանքներին։
Իռեդենտիզմը 1870-ական թվականներին ի հայտ եկած տարածքների վերանվաճման շարժում է, որի միջոցով միավորված Իտալիան պահանջեց մի շարք տարածքների միացում իտալախոս բնակչություն ունեցող տարածքների հետ։
Հիմնական աղբյուր՝ oc-media.org