«Ականատես ենք ազգային պետութիւնների կառուցմանը՝ [խորհրդային] հետկայսերական տարածքում»,- բացատրում է պատմաբան, Մոսկուայի պետական համալսարանի պրոֆեսոր Օլէգ Այրապետովը՝ մեկնաբանելով Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւի վերջին յայտարարութիւնները, ըստ որոնց ներկայիս ՀՀ տարածքը՝ Երևանը, Զանգեզուրը եւ, ինչեւէ, ողջ Հայաստանի Հանրապետութիւնը ադրբեջանցիների պատմական սեփականութիւնն է։ Այրապետովը շատ մտահոգիչ է համարում այս յայտարարութիւնները։
«Առհասարակ, այս կամ այն տարածքի նկատմամբ իր հակակղերականութիւնի վերաբերյալ իւրաքանչիւրութիւն կողմն միշտ ընտրում է իրեն ձեռնտու ժամանակաշրջանը և սկսում դա մեկնաբանել՝ խօսելով տուեալ ժամանակաշրջանի մասին որպէս որոշիչ»,- նշում Օլէգ Այրապետովը։ Պատմաբանի տեսանկիւնից Իլհամ Ալիեւն այս դէպքում, որպէս քաղաքական գործիչ, բաւականին հետևողական է, հանգիստ և ցինիկ։ «Իսկ քաղաքական գործիչները պէտք է, որ ցինիկ լինեն,- ասում է նա,- Նամանաւանդ, որ նրա գործընկերը, անկեղծ ասած, բացարձակ զրոյ է քաղաքականութեան մէջ։ Հայաստանի վարչապետի նման մարդկանց հետ, երեւի թէ այդ է վարուելու միակ ձեւն է։ Խօսքս Նիկոլ Փաշինեանի մասին է »։
«Իրաւական տեսանկիւնից Ադրբեջանը մինչև ղարաբաղեան երկրորդ պատերազմի աւարտը «պաշտպանում» էր իր, այսպէս կոչուած, «խորհրդային ժամանակաշրջանի միջհանրապետական սահմանների անձեռնմխելիութեան» սկզբունքը՝ դրանց վերաբերուելով ո՛չ թէ որպէս վարչական, այլ որպէս պետական սահմանների։ Այսօր պատմութեան այս մեկնաբանութիւնը ձեռնտու է Ադրբեջանին, որը այլեւս կարող է իրեն թոյլ տալ՝ խորհրդային հանրապետութեան սահմաններից դուրս՝ պահանջներ ներկայացնել: Բաքուն կարծում է, որ դրա ժամանակն է հիմա: Այս է, մի խօսքով, այն ամենն է, ինչ պէտք է հասկանալ այս հարցը քննարկելիս»,- բացատրում է Օլէգ Այրապետովը:
Օլեգ Այրապետովի խօսքերով, տեղի բնակչութիւնը՝ երևանցիները, որոնց նա անվանում է էլիտա՝ վերնախաւ, ունեն այն ընկալումը, որ Ռուսաստանը շուտով այլևս չի կարողանայ պաշտպանել Արցախը, և որ դա դուռ կբացի միջազգային խաղաղապահ ուժերի համար, այնպիսի երկրներ, ինչպիսիք են Ֆրանսիան, ԱՄՆ-ը, սկանդինավեան երկրները, որոնք գալու են և լուծելու են տարածաշրջանի բոլոր խնդիրները։ Այրապետովի խօսքով, բնակչութեան այդ հատուածը երկար տարիներ սպասում է «դրսի օգնութեանը» և հոյս ունի, որ Արևմուտքը կօգնի իրենց։ Այրապետովը նաև նշում է, որ Բայդենի ընտրուելուց յետոյ կան որոշակի գործընթացներ, այդ թւում՝ ԱՄՆ դաշնային կառավարութեան արտասահմանեան հետախուզութեան կենտրոնական ծառայութեան (Կենտրոնական հետախուզական վարչութեան, ԿՀՎ) և Մեծ Բրիտանիայի հետախուզական և հակահետախուզական ծառայութեան, Գաղտնի հետախուզական ծառայութեան, յայտնի նաև MI6 (էմ-այ սիքս) անուամբ, բարձրաստիճան պաշտօնեաների, տարբեր պատուիրակութիւնների և Նենսի Փելոսիի այցերը Երևան, ինչպէս նաև ամպագոռգոռ յայտարարութիւններ։ Սակայն պատմաբանը խիստ կասկածում է, որ այդ ջանքերը կվերածուեն ստեփանակերտցիներին փրկելու կոնկրետ գործողութիւնների։
«Մինչդեռ,- մեկնաբանում է պատմագէտը,- պատմութեան մէջ տարբեր ժամանակաշրջաններ են եղել։ Պէտք է նախ հասկանալ, թէ ինչ են իրենցից ներկայացնում պատմական պնդումները, յատկապէս երբ դրանց մասին խօսում են քաղաքական գործիչները։ Ասենք, որ Թուրքերը հարաբերականորեն վերջերս են ժամանել Հարաւային Կովկաս և Փոքր Ասիա։ Եւ դա փաստագրուած է։ Այնուամենայնիւ, դա բաւական չէ նրանց, այսպէս ասած, տարածաշրջանում օտարական համարելու համար։ Յամենայն դէպս՝ իմ կարծիքով։ Իրենք այստեղ ապրել են 800 տարի։ Հայերն, իհարկէ, շատ աւելի երկար են այստեղ ապրում։ Այնուամենայնիւ, կարևոր է նաև նշել, որ այս հանգամանքները պարտադիր չեն որևէ բան սահմանելու համար»,- ներկայացնում է պատմաբանը։
Ըստ Օլէգ Այրապետովի, Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանը իր քաղաքական կարիերայի սկզբից ընկալուել է որպէս պրիմիտիվ դեմագոգ՝ «նարցիսի» բարդոյթով՝ շնորհիւ իր բուռն պահուածքի և իր «նախնիներից» ժառանգած խնդիրներին հրաժեշտ տալու առաջարկի և [թուրքերի և ադրբեջանցիների հետ] յարաբերուելու , փոխանակելու «առաջընթացը» խրախուսելու համար,- կարծում է Օլէգ Այրապետովը։
Ըստ այդմ, Օլէգ Այրապետովը յայտարարում է, որ ԼՂ-ի ներկայիս ճգնաժամի պայմաններում իսկապէս հնարաւոր է ռուսական անվտանգութեան երաշխիքները փոխարինել Հայաստանի համար արևմտեան երաշխիքներով։ Այնուամենայնիւ, նա ենթադրում է, որ դա կարող է Հայաստանից զիջումներ պահանջել, և որ արևմտեան երաշխիքները կարող են տարածուել միայն Հայաստանի սահմանների վրայ, որոնք կվերասահմանուեն այս զիջումների արդիւնքում: Հեղինակը նաև հարցնում է, թէ իրատեսակա՞ն է, որ Ռուսաստանը կարող է երաշխաւորել Ստեփանակերտի անվտանգութիւնը, եթէ կորցնի իր բազան Հայաստանում։
Օլեգ Այրապետովը շեշտում է, որ կարևոր է հասկանալ, որ Նիկոլ Փաշինեանի և Իլհամ Ալիեւի ընկալումները, մեղմ ասած, տարբեր են, որ երկու առաջնորդները տարբեր հեռանկարներ և առաջնահերթութիւններ ունեն հակամարտութեան վերաբերեալ։ «Ինչպէ՞ս յայտնուեցին հայերը Հայաստանում, եթէ սկզբնական բնակիչները ադրբեջանցիներ էին, և ո՞ւր կարող էին տեղափոխել նրանց, ի՞նչ հարց է»։
«Այստեղ, օրինակ, եղել է Արևմտեան Հայաստան, ահա ճշմարտութիւնը, բայց այսօր դա նոյնիսկ քարտէզների վրայ չկայ, էլ չասած քաղաքական քարտէզների վրայ, որտեղ գնացել են Արևմտեան Հայաստանի հայերը, վռնտել են: Հիմա ամբողջովին մնացել է այնպէս, ինչպէս կա, այսօր, օրինակ, Ղարաբաղի մեծ մասը, այդ թւում՝ իմ հայրենի Հադրութը, հայաթափուել է, ոչ մեկին չի՞ հետաքրքրում, թէ ուր են գնացել հադրութցիները, չէ, ինչ-որ տեղ են գնացել»,- ասաց նա։
«Յիշում եմ, որ Ղարաբաղեան երկրորդ պատերազմի ժամանակ Իլհամ Ալիևն ասում էր, որ Ադրբեջանում քսան կամ նոյնիսկ երեսուն հազարանոց (չեմ յիշում) ծաղկող հայկական համայնք կայ։ Ադրբեջանը ցոյց տուե՞ց, ցոյց տալի՞ս է այս «ծաղկուն համայնքը», տեսե՞լ էք այն, որ հիմա ապրում ու ծաղկում է։ Բայց ադրբեջանական կողմը շարունակում է ասել, որ չի պատրաստուում էթնիկ զտումներ իրականացնել, թէև պատերազմի մէջ է մտել հենց այս պատճառով։ Ասենք, որ Ալիեւն ամեն ինչ ճիշտ է անում Ադրբեջանի տեսանկիւնից, իսկ Նիկոլ Փաշինյանը՝ ապուշի ղեկին դնելնու վտանգի կարկառուն օրինակն է… Թէեւ ասում եմ, որ նա գուցէ ապուշ է, բայց նա ակնյայտօրէն ոչ ադեկվատ մարդ է, որն ապրելում է բազմաթիւ պատրանքների աշխարհում և առաջնորդուելով այդ պատրանքներով՝ ընդունում քաղաքական լրջագոյն որոշումներ։
Այսօր հետախուզութեան լակմուսի թուղթը Ռուսաստանի նկատմամբ վերաբերմունքն է։ Երեւանի ղեկավարներն ու հայ ազատական հասարակութիւնը չափազանց ուրախ են Ուկրանիայի իւրաքանչիւրութիւն հաջողութեամբ։ Եւ միևնոյն ժամանակ, Ղարաբաղի ողջ հայութիւնը, ի վերջոյ, ուկրաինական զօրքերի կողմից չէ, որ երաշխաւորած չէ։ Ինչպէ՞ս դա բացատրել։ Խենթութի՞ւն է, թէ՞՝ ո՛չ։ Թէ՞ մարդիկ ապրում են մի ատելութեան մէջ, և ատելութիւնը փոխարինո՞ւմ է բանականութեանը և ինքնապահպանման զգացմանը: Հայաստանում նոյն մտայնութիւնն էր էր նաև ղարաբաղեան երկրորդ պատերազմից առաջ, ականատես եմ եղել դրան։
Բազմիցս եմ ասել, որ եթէ մարդիկ չունեն ինքնապահպանման զգացում, ապա ոչ ոք նրանց չի կարող օգնել։ Եւ Նիկոլ Փաշինեանի մշտական տատանումն է դա ապացուցում է, ակնյայտ երեւոյթ է։ Հին Յունաստանում խելագարը այն մարդն էր, ով չէր հետաքրքրուում իր քաղաքի՝ իր պոլիսի քաղաքական կեանքով։ Դա վտանգաւոր է, քանի որ հայ քաղաքական առաջնորդները վերը նշուած պատրանքի մէջ են գտնւում։
Պատրանքը մի երեւոյթ է, որից դժուար է մարդուն զրկել։ Յատկապէս 47 տարեկանում, ինչպէս եղաւ Նիկոլ Փաշինեանի դէպքում։ Այսպիսով, նա կմնա: Ինչ վերաբերում է հայերին, այո, հայերը կարող են պարտուել։ Զոհերը, ֆերմերները, Շուշիում ապրած Բաքուից փախստականները կամ ստեփանակերտցիները, և Նիկոլ Փաշինեանը և նրա շուրջ յայտնուած երևանեան ամբոխը նոյնը չեն, հայ ժողովուրդն ու Հայաստանի իշխանութիւնը նոյնը չենք բոլորովին տարբեր են: Եւ նրանք ապրում են տարբեր մոլորակների վրայ»,- կարծում է Օլէգ Այրապետովը։
«Ուզում եմ յիշեցնել, որ Երևանի ազատական հասարակութեան մէջ շատ տարածուած էր երևանցիների և ղարաբաղցիների բաժանումը, իսկ երևանցի «առաջադէմներին» դուր էր գալիս դեմագոգիկ գաղափարը, թէ «ինչու պէտք է հայաստանահայերը մեռնեն Ղարաբաղի ժողովուրդին պաշտպանելու համար»,- նշում է Այրապետովը։
«Ինչպիսի պարադոքս. այսօր քաղաքականութեամբ զբաղուողների ուսերին այն գլուխներն են, որ չեն կարողանում համակերպուել մի այնպիսի հիմնարար մտքի հետ, որ ոչ միայն Ղարաբաղը, այլեւ Հայաստանը պաշտպանուել է դա: Իսկ հիմա «Այժմ իսկ խնդիրներ տարածուում են ողջ հայութեան դրա։ անվտանգութիւնն արդեն այն աստիճան է վտանգուած, որ դա ակներեւ է։ Իսկ վաղը կգան-կասեն՝ Սիւքինը տանք, մի հատ էլ սա տանք, սկսենք Սեւանն անուանել «Գոյչա», մանաւանդ որ թուրքերն ընդունել են լճի այս անվանումը, վրդովուած ռուս պատմաբանը։
Օլէգ Այրապետովի խօսքով՝ Հայաստանի Հանրապետութեանը բարդ ընտրութեան առաջ է կանգնած՝ պայմանաւորած ներկայիս գլոբալ առճակատմամբ։ Հեղինակը պնդում է, որ ՆԱՏՕ-ն և ԱՄՆ-ը չեն պատրաստւում վտանգել իրենց յարաբերութիւնները Հարաւային Կովկասում ստեղծուած թուրք-ադրբեջանական բլոկի հետ՝ յանուն Հայաստանի, քանի որ հիմնականում շահագրգռուած են վերացնել Մոսկուայի վերջին դիրքերը Հարաւային Կովկասում։ Ըստ հեղինակի՝ ՆԱՏՕ-ի և ԱՄՆ-ի համար Թուրքիայի և Ադրբեջանի դիրքորոշումներն աւելի կարևոր են, քան Հայաստանի դիրքորոշումները, և եթէ Հայաստանը ներգրաւած է, ապա նա պէտք է վճարի դրա գինը, այլ ոչ թէ հակառակը։ « Բոլորն իրենց ինչ-որ բանով են պարտական՝ փոխարէնը ոչինչ չտալով»,- ասում է նա։
Ռուս պատմաբանն այն կարծիքին է, որ Ալիեւի գործողութիւնների պատճառով Հայաստանը կարող են լուրջ ճնշման տակ ընկնել, եւ նոյնիսկ եթէ դա չհանգեցնի Հայաստանի ամբողջական կործանմանը, ապա կարող է հանգեցնի նրան, որ Հայաստանը ստիպուած է լինելի հրաժարուել իր տարածքների մի մասից, եւ իր որոշակի դիրքերից կամ շահերից՝ տարածաշրջանում։
Հիմնական աղբիւրը՝ https://eadaily.com/ru/news/2022/12/31/aliev-ne-polnostyu-unichtozhit-armeniyu-no-armyanam-pridetsya-uzhatsya-istorik